Αρχική / Πρόσωπα/Πορτρέτα / Μαθήτριες και Μαθητές / Κατερίνα / Ιστορικό πλαίσιο
Η γερμανική εισβολή στην Ελλάδα και οι ανθρωπιστικές επιπτώσεις της βάναυσης κατοχικής πολιτικής
Όπως τόσα και τόσα κορίτσια εκείνης της εποχής, έτσι και η Κατερίνα ήταν κατενθουσιασμένη από τις δράσεις της ναζιστικής Ένωσης Γερμανίδων Νεανίδων, στην οποία προσχώρησε το 1934. Επίσης, στο βιογραφικό της σημείωμα δηλώνει όλο καμάρι ότι τον Απρίλιο του 1941 είχε τη χαρά να δει τους στρατιώτες της Βέρμαχτ να εισέρχονται νικητές στην Αθήνα. Την επόμενη χρονιά, όταν η Κατερίνα αποφοίτησε από τη ΓΣΑ, ήταν δεκαεπτά ετών και δεν μπορεί να μη βίωσε τις σοβαρές επιπτώσεις της γερμανικής κατοχής, όπως ο φοβερός λιμός τον χειμώνα του 1941-1942. Στην έρευνα που ακολουθεί μπορείτε να μάθετε περισσότερα για τους λόγους που οδήγησαν τη ναζιστική Γερμανία στην κατάληψη της Ελλάδας και για τις καταστροφικές επιπτώσεις της Κατοχής (1941-1944).
✎ Έρευνα: Αλέξανδρος Τόλιας, Νικόλαος Βότσης, Αριστομένης-Ζευς Κωτάτης
Οι στρατηγικοί υπολογισμοί του Χίτλερ για την κατάληψη της Ελλάδας
Με το αίσθημα του νικητή τονωμένο από τις επιτυχίες στους κεραυνοβόλους πολέμους (Blitzkrieg) κατά της Πολωνίας και της Γαλλίας, η χιτλερική Γερμανία άρχισε στα μέσα του 1940 να καταστρώνει επιχειρησιακά σχέδια για την επίθεση στη Σοβιετική Ένωση. Δεδομένου ότι η εκστρατεία είχε προγραμματιστεί για τον Μάιο του 1941, αποτελούσε ζήτημα κομβικής σημασίας για τον Χίτλερ να εξασφαλίσει τον έλεγχο στα Βαλκάνια με όσο το δυνατόν λιγότερες στρατιωτικές δυνάμεις και να ελαχιστοποιήσει την υπεροχή των Βρετανών στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου, προκειμένου να διατηρήσει την κυριαρχία στα πετρελαιοφόρα εδάφη της Ρουμανίας, τα οποία χρειαζόταν επειγόντως για την επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Όπως άλλωστε επισημαίνει ο ιστορικός Μάρτιν Ζέκεντορφ, το 96% των γερμανικών εισαγωγών σε πετρέλαιο προέρχονταν από τη Ρουμανία. Μετά τις αποτυχημένες διπλωματικές προσπάθειες της Γερμανίας να πείσει τον πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά να άρει την ουδετερότητα της Ελλάδας με ειρηνικά μέσα, το φθινόπωρο του 1940 άρχισαν να πληθαίνουν οι απειλές του Άξονα, και ειδικότερα της φασιστικής Ιταλίας, εναντίον της Ελλάδας, ενώ στο Βερολίνο καταστρώνονταν ήδη τα πρώτα σχέδια για την κατάκτηση της Κρήτης. Μολονότι η συμφωνία ανάμεσα στον Χίτλερ και στον Μουσολίνι προέβλεπε την ένταξη της Ρουμανίας στην ιταλική σφαίρα επιρροής, στις 12 Οκτωβρίου 1940 τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν στη χώρα αιφνιδιάζοντας τον Μουσολίνι. Προκειμένου να υπερασπιστεί τις ιταλικές αξιώσεις στα Βαλκάνια και να επεκτείνει την εδαφική κυριαρχία της Ιταλίας μετά και την προσάρτηση της Αλβανίας (1939), στις 28 Οκτωβρίου 1940 ο Μουσολίνι κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα. Μετά την επιτυχημένη αντεπίθεση των ελληνικών δυνάμεων και την εγκατάσταση βρετανικών στρατευμάτων στην ηπειρωτική Ελλάδα και στην Κρήτη, ο Χίτλερ υπέγραψε στις 13 Δεκεμβρίου 1940 το σχέδιο επίθεσης με την ονομασία «Επιχείρηση Μαρίτα». Όπως επισημαίνει στο κείμενο του σχεδίου, «δεδομένης της απειλητικής κατάστασης στην Αλβανία, έχει διπλή σημασία να αποτρέψουμε τις προσπάθειες των Άγγλων να εγκαταστήσουν, υπό την προστασία ενός βαλκανικού μετώπου, μια αεροπορική βάση απειλητική πρωτίστως για την Ιταλία και, κατ’ επέκταση, για τα πετρελαιοφόρα εδάφη της Ρουμανίας». Ως εκ τούτου, «μόλις το επιτρέψουν οι καιρικές συνθήκες –κατά πάσα πιθανότητα τον Μάρτιο– θα προωθήσουμε τις δυνάμεις μας μέσω Βουλγαρίας, προκειμένου να καταλάβουμε τη βόρεια ακτή του Αιγαίου και –εφόσον κριθεί αναγκαίο– ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα». (Οδηγία αρ. 20 για τη διεξαγωγή του πολέμου, 13 Δεκεμβρίου 1940. Παρατίθεται από τον Χάγκεν Φλάισερ, σ. 55.)
Οι Γερμανοί στην Αθήνα το 1941. Ιδιωτική συλλογή Γεωργίου Χανδρινού, ιστότοπος «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα».
Το Τρίτο Ράιχ κηρύσσει στην Ελλάδα τον πόλεμο
Μετά τις αλλεπάλληλες αποτυχίες των δυνάμεων του Μουσολίνι στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, η 12η Στρατιά της Βέρμαχτ, υπό τη διοίκηση του στρατάρχη Βίλχελμ Λιστ, παραβίασε το διεθνές δίκαιο πολέμου και εισέβαλε στην Ελλάδα στις 6 Απριλίου 1941, παρόλο που η χώρα βρισκόταν ακόμα σε εμπόλεμη κατάσταση με άλλο κράτος, δηλαδή την Ιταλία. Λίγες ώρες νωρίτερα, ο Γερμανός επιτετραμμένος στην Αθήνα επισκέφθηκε τον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Κορυζή, ο οποίος είχε αναλάβει τη διακυβέρνηση της Ελλάδας μετά τον ξαφνικό θάνατο του Μεταξά στις 29 Ιανουαρίου 1941, και του επέδωσε τη διακοίνωση για την κήρυξη του πολέμου. «Αυτή την ώρα, η διακοίνωση και το σχετικό υπόμνημα επιδίδονται και από τον Γερμανό υπουργό Εξωτερικών στον πρέσβη της Ελλάδας στο Βερολίνο. Όπως επισημαίνεται στα εν λόγω έγγραφα, η κυβέρνηση του Ράιχ έχει στα χέρια της πλήθος αδιάσειστων αποδείξεων, οι οποίες καταρρίπτουν τους ισχυρισμούς περί ουδετερότητας της ελληνικής κυβέρνησης από την έναρξη του πολέμου, δεδομένου ότι η τελευταία έχει επιτρέψει την είσοδο ισχυρών βρετανικών δυνάμεων στο έδαφος της χώρας, με αποτέλεσμα να περιέλθει από μόνη της σε μια κατάσταση, απέναντι στην οποία η Γερμανία αδυνατεί να παραμείνει πλέον αδρανής. Ως εκ τούτου, η κυβέρνηση του Ράιχ έχει δώσει στις ένοπλες δυνάμεις της τη διαταγή να εκδιώξουν τα βρετανικά στρατεύματα από το ελληνικό έδαφος». (Παρατίθεται από τον Ανέστη Νέσσου, σ. 45.)
Η κατάληψη της Θεσσαλονίκης
Μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης στις 9 Απριλίου 1941, οι γερμανικές δυνάμεις προωθούνται με ταχύ ρυθμό στην υπόλοιπη χώρα. Στις 21 Απριλίου 1941, ο αντιστράτηγος Γεώργιος Τσολάκογλου, διοικητής του Γ‘ Σώματος Στρατού, παρακάμπτει τον διοικητή του Τμήματος Στρατιάς Ηπείρου και υπογράφει την άνευ όρων παράδοση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στους Γερμανούς, παρά τη ρητή αντίθεση του Αλέξανδρου Παπάγου, αρχιστράτηγου των δυνάμεων του ελληνικού στρατού ξηράς. Προκειμένου να ικανοποιηθεί και το γόητρο των ηττημένων Ιταλών, το πρωτόκολλο της παράδοσης υπογράφεται εκ νέου στις 23 Απριλίου 1941, με τη συμμετοχή της ιταλικής πλευράς. Μετά τις αποτυχημένες προσπάθειες να κρατήσουν την αμυντική γραμμή στις Θερμοπύλες, οι δυνάμεις της Βρετανικής Κοινοπολιτείας αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την ηπειρωτική χώρα στο έλεος του κατακτητή.
Εισβολή της Βέρμαχτ στην Αθήνα στις 27 Απριλίου 1941
Λίγες ημέρες νωρίτερα, ο βασιλιάς Γεώργιος Β‘ και το υπουργικό συμβούλιο φυγαδεύονται πρώτα στην Κρήτη και κατόπιν στην Αίγυπτο, όπου θα βρει καταφύγιο η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Εμμανουήλ Τσουδερό. Ο προκάτοχός του, Αλέξανδρος Κορυζής, είχε αυτοκτονήσει στις 18 Απριλίου με δύο σφαίρες στην καρδιακή χώρα. Από την ημέρα της εισβολής των Γερμανών στην Αθήνα έως το τέλος της Κατοχής στις 12 Οκτωβρίου 1944, η χιτλερική σημαία δεν θα πάψει να κυματίζει στον ιερό βράχο της Ακρόπολης, με εξαίρεση τη νύχτα της 30ής προς 31η Μαΐου 1941, όταν δύο νεαροί φοιτητές, ο Μανώλης Γλέζος και ο Λάκης Σάντας, θα την κατεβάσουν από τον ιστό, στέλνοντας μήνυμα αντίστασης σε ολόκληρο τον ελληνικό λαό.
Γερμανικά τεθωρακισμένα μπροστά από το αθηναϊκό ξενοδοχείο Grande Bretagne. Φωτογραφικό αρχείο Βύρωνα Μήτου
Δεδομένου ότι το Γερμανικό Ράιχ είχε συνυπογράψει στις 27 Αυγούστου 1928 το Σύμφωνο Μπριάν-Κέλλογκ στο Παρίσι, η απρόκλητη επίθεση της ναζιστικής Γερμανίας κατά της Ελλάδας αποτελούσε παραβίαση των όρων του και καταδικάστηκε το 1946 από το Διεθνές Στρατοδικείο για τα γερμανικά εγκλήματα πολέμου στη Δίκη της Νυρεμβέργης ως έγκλημα κατά της ειρήνης. Η κήρυξη του επιθετικού πολέμου της Γερμανίας κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου υπήρξε η αιτία για την απώλεια δεκάδων χιλιάδων ανθρώπινων ζωών και για την πρόκληση υλικών ζημιών από το 1941 έως το 1944, στη δε Κρήτη έως τον Μάιο του 1945, με ανυπολόγιστες συνέπειες για τη χώρα, την οικονομία της και τον άμαχο ελληνικό πληθυσμό, όπως μαρτυρούν οι ομαδικές εκτελέσεις και τα αναρίθμητα εγκλήματα πολέμου.
Πηγές:
Sabine Bade, «Deutscher Überfall auf Griechenland», ιστοσελίδα «Gedenkorte Europa 1939-1945» (Ευρωπαϊκοί τόποι μνήμης, 1939-1945), https://www.gedenkorte-europa.eu/de_de/article-deutscher-uberfall-auf-griechenland.html, ημερομηνία πρόσβασης: 22 Φεβρουαρίου 2020
Hagen Fleischer, Im Kreuzschatten der Mächte – Griechenland 1941-1944, Εκδόσεις Peter Lang, Φρανκφούρτη, Βέρνη και Νέα Υόρκη 1986
Anestis Nessou, Griechenland 1941-1944, Deutsche Besatzungspolitik und Verbrechen gegen die Zivilbevölkerung – eine Beurteilung nach dem Völkerrecht, Εκδόσεις V&R unipress, Γκαίττινγκεν 2009
Martin Seckendorf, «Überfall beschlossen», στο: junge Welt, φύλλο της 14/12/2015 (www.jungewelt.de/2015/12-14/056.php)
https://de.wikipedia.org/wiki/Balkanfeldzug_(1941)
Ανθρωπιστική καταστροφή
Η γερμανική κατοχή στην Ελλάδα (1941-1944/1945) υπήρξε η πιο αιματηρή και πιο καταστροφική εν συγκρίσει με όλες τις κατεχόμενες μη σλαβικές χώρες. Η παρατεταμένη κατοχή από τρεις διαφορετικές εχθρικές δυνάμεις (τη Γερμανία, την Ιταλία έως τον Σεπτέμβριο του 1943 και τη Βουλγαρία) παρέλυσε τη χώρα και πυροδότησε μια νέα εσωτερική πόλωση, η οποία οδήγησε στον Εμφύλιο πόλεμο.
Πεινασμένο παιδί στην Αθήνα του 1942. Ιδιωτική συλλογή Γεωργίου Χανδρινού, ιστότοπος «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα»
Στις ομάδες των θυμάτων συγκαταλέγονται οι νεκροί από την πείνα, οι οποίοι κατά τη διάρκεια του πρώτου κατοχικού χειμώνα (1941-1942) ξεπέρασαν τις 100.000, οι 60.000 εκτοπισμένοι και δολοφονημένοι Ελληνοεβραίοι και οι τουλάχιστον 7.000 νεκροί από τους βομβαρδισμούς, ενώ ο αριθμός των θυμάτων στις μάχες της Εθνικής Αντίστασης και στις μαζικές σφαγές και εκτελέσεις αμάχων με το πρόσχημα των αντιποίνων αγγίζει τους 80.000 νεκρούς. Εκατοντάδες ελληνικά χωριά καταστράφηκαν από τους κατακτητές. Στα αρχεία φυλάσσονται αναρίθμητες φωτογραφίες που απεικονίζουν τα αποστεωμένα πρόσωπα των πεινασμένων κατοίκων της Αθήνας. Κατά την αποχώρηση της Βέρμαχτ το φθινόπωρο του 1944, οι Γερμανοί άφησαν τη χώρα βυθισμένη σε βαθιά ανθρωπιστική και οικονομική κρίση. Ένας στους τρεις Έλληνες υπέφερε από επιδημικές ασθένειες, όπως ελονοσία, φυματίωση ή τύφο. Σε ορισμένες περιοχές, είχε μολυνθεί το 60-70% του ντόπιου πληθυσμού, κυρίως παιδιά. Ανυπολόγιστα ήταν τα πλήγματα για την οικονομία εξαιτίας του υπερπληθωρισμού και της ληστρικής υπερεκμετάλλευσης των φυσικών πόρων, μεταξύ άλλων του ορυκτού και δασικού πλούτου, καθώς και της συστηματικής καταστροφής των υποδομών, είτε στο πλαίσιο αντιποίνων είτε κατά την αποχώρηση της Βέρμαχτ.
Η σιδηροδρομική γέφυρα του Γοργοποτάμου δεν ανατινάχτηκε μόνο από Άγγλους σαμποτέρ και δυνάμεις του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, αλλά και από τη Βέρμαχτ, κατά την αποχώρησή της από την Ελλάδα. Ιδιωτική συλλογή Γεωργίου Χανδρινού, ιστότοπος «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα», ενότητα «Η έκταση της καταστροφής».
Ανυπολόγιστες είναι οι ζημιές που προκλήθηκαν στην υλικοτεχνική υποδομή της χώρας. Οι Γερμανοί κατακτητές ανατίναξαν σχεδόν όλες τις σιδηροδρομικές γέφυρες, αχρήστευσαν ή κατάσχεσαν τουλάχιστον το 80% του τροχαίου υλικού, ενώ το τονάζ του εμπορικού στόλου μειώθηκε κατά 73% και περισσότερες από 200.000 κατοικίες μεταβλήθηκαν σε ερείπια, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να χάσει το 7,2% του προπολεμικού πληθυσμού της. Σύμφωνα με την έκθεση που υποβλήθηκε από τη μεταπολεμική ελληνική κυβέρνηση στη Δίκη της Νυρεμβέργης κατά των εγκληματιών πολέμου, οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εκτέλεσαν συνολικά τουλάχιστον 91.000 Έλληνες αμάχους. Επιβάλλοντας «μέτρα εξιλασμού» ως αντίποινα για υποτιθέμενες ή αποδεδειγμένες επιθέσεις ανταρτών, ομάδες της Βέρμαχτ και των Ες Ες τουφέκισαν 30.000 αμάχους σε πόλεις και χωριά της Ελλάδας, όπως τα Καλάβρυτα και το Δίστομο. Κατά πάσα πιθανότητα, οι πραγματικοί αριθμοί υπερβαίνουν κατά πολύ τις παραπάνω εκτιμήσεις. Η κατοχική οικονομία στηρίχτηκε στα αντίποινα κατά των άμαχων, στην καταλήστευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών και στην πληθωριστική πολιτική, η οποία οδήγησε σε άνθηση της μαύρης αγοράς και στη ραγδαία φτωχοποίηση ευρύτερων ομάδων του πληθυσμού.
Πηγή: Anna Maria Droumpouki, «Das Massaker von Distomo (10.6.1944). Belastendes Erbe eines unbewältigten NS-Verbrechens vom Kriegsende bis heute», στο: Zeitschrift für Genozidforschung, 17ο έτος, τεύχη 1-2, Εκδόσεις Velbrück Wissenschaft, Βάιλερσβιστ 2009, σσ. 209-226.
