Αρχική / Πρόσωπα/Πορτρέτα / Μαθήτριες και Μαθητές / Νεφέλη / Ιστορικό πλαίσιο
Η Νεφέλη και ο πόλεμος
Μολονότι η Νεφέλη έζησε τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940 και τα τριάμισι δραματικά χρόνια της γερμανικής κατοχής, δεν φαίνεται να την απασχολούσαν τα γεγονότα της εποχής και οι τραγικές τους συνέπειες για την Ελλάδα. Επομένως, κρίναμε σκόπιμο να σας παρουσιάσουμε μέσα από μια σύντομη ιστορική αναδρομή πώς βίωσαν την Κατοχή όχι μόνο τα παιδιά και οι έφηβοι, οι συνομήλικοι μαθητές της Νεφέλης, αλλά και ολόκληρος ο ελληνικός λαός.
✎ Έρευνα: Ηλέκτρα Μαυρίδη, Αλίκη Πορτοσάλτε, Αλεξάνδρα-Ηλιάνα Δημητριάδη
Αλλαγές στο σχολείο
Έναν χρόνο μετά την εγγραφή της Νεφέλης στη Γερμανική Σχολή Αθηνών, ξεσπά τον Σεπτέμβριο του 1939 ο Β′ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η κήρυξη του πολέμου οδηγεί σε μια σειρά από ριζικές αλλαγές στη λειτουργία του σχολείου, το οποίο ευθυγραμμίζεται απόλυτα με τη ναζιστική ιδεολογία, όπως καταδεικνύει, για παράδειγμα, το γεγονός ότι οι εκπαιδευτικοί προσφωνούνται μεταξύ τους «συναγωνιστές» (Kameraden) ή ότι ο διευθυντής του σχολείου, δρ Άλφρεντ Ρομαίν, κηρύσσει την έναρξη του σχολικού έτους 1939-1940 αναφωνώντας «Sieg Heil» (Ζήτω η νίκη!).
Ο δρ Άλφρεντ Ρομαίν, διευθυντής της ΓΣΑ από το 1933 έως το 1944. Ιδιωτική συλλογή της οικογένειας Ρομαίν.
Εκείνη την εποχή, η Ελλάδα διατηρεί ακόμα την ουδετερότητά της και προσπαθεί να μην εμπλακεί στον πόλεμο, μολονότι οι προκλήσεις εκ μέρους της φασιστικής Ιταλίας πυκνώνουν και γίνονται ολοένα και πιο φανερές, με την ιταλική εισβολή στην Αλβανία στις 7 Απριλίου 1939 και τον τορπιλισμό του καταδρομικού πλοίου Έλλη από ιταλικό υποβρύχιο τον Δεκαπενταύγουστο του 1940. Κατά τις πρώτες πρωινές ώρες της 28ης Οκτωβρίου 1940, ο Ιταλός πρέσβης στην Αθήνα, Εμανουέλε Γκράτσι, επιδίδει στον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά τελεσίγραφο, με την απαίτηση να επιτραπεί στα ιταλικά στρατεύματα η ελεύθερη διέλευση από την Ελλάδα, προκειμένου οι δυνάμεις του Άξονα να καταλάβουν διάφορες θέσεις στρατηγικής σημασίας επί του εδάφους της χώρας, και επισημαίνει ότι, σε περίπτωση που δεν ικανοποιηθούν οι εν λόγω απαιτήσεις, η Ιταλία θα κηρύξει στην Ελλάδα τον πόλεμο από έκτης πρωινής ώρας. Ο Μεταξάς δηλώνει την άρνησή του, με την ιστορική φράση «Alors, c’est la guerre» (Επομένως, έχουμε πόλεμο).
Επιπτώσεις της στυγνής κατοχικής τρομοκρατίας
Η σχολική καθημερινότητα έχει διαποτιστεί από τη ναζιστική ιδεολογία, πράγμα που αποτυπώνεται, μεταξύ άλλων, στις ετήσιες εορταστικές εκδηλώσεις για τα γενέθλια του Φύρερ. Τον Απρίλιο του 1941, όταν η Βέρμαχτ εισέρχεται στην Αθήνα, η Νεφέλη πηγαίνει στο γυμνάσιο. Ενώ η καθημερινή σχολική ρουτίνα συνεχίζεται για τη μαθήτρια χωρίς η ομαλή λειτουργία της να διαταράσσεται από τις κατοχικές θηριωδίες, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας οι κατακτητές προβαίνουν σε εκατοντάδες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και σε αντίποινα, όπως η Σφαγή της Δράμας (28 Σεπτεμβρίου 1941), τα ολοκαυτώματα στα χωριά Κλειστό, Κυδωνιά, Αμπελόφυτο Κιλκίς και Μεσόβουνο Κοζάνης (Οκτώβριος 1941), οι ομαδικές εκτελέσεις στην Καισαριανή (Πρωτομαγιά 1944) και στο Ηράκλειο της Κρήτης (14 Ιουνίου 1942), καθώς και οι σφαγές στα Κερδύλλια Σερρών (17 Οκτωβρίου 1941), στο Δομένικο Λαρίσης (16 Φεβρουαρίου 1943), στη Μουσιωτίτσα Ιωαννίνων (25 Ιουλίου 1943), στο Κομμένο Άρτας (16 Αυγούστου 1943), στη Βιάννο (14 Σεπτεμβρίου 1943), στους Λιγκιάδες Ιωαννίνων (3 Οκτωβρίου 1943), στα Καλάβρυτα (13 Δεκεμβρίου 1943), στην Κλεισούρα Καστοριάς (5 Απριλίου 1944), στο Δίστομο (10 Ιουνίου 1944) και σε πολλά άλλα μέρη.
Το μαυσωλείο για τα 218 θύματα της Σφαγής του Διστόμου στις 10 Ιουνίου 1944
Το μνημείο για τα περισσότερα από 500 θύματα της Σφαγής των Καλαβρύτων στις 13 Δεκεμβρίου 1943
Τον χειμώνα του 1941-1942, όταν η Ελλάδα μαστίζεται από τον φοβερό λιμό που άφησε πίσω του 100.000 νεκρούς, η μαθήτρια πηγαίνει στο γυμνάσιο της Γερμανικής Σχολής Αθηνών. Δύο χρόνια αργότερα, ενώ η Νεφέλη δίνει γραπτές απολυτήριες εξετάσεις, στην Ευρυτανία συγκροτείται στις 10 Μαρτίου 1944 η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, γνωστή και ως Κυβέρνηση του Βουνού, και προκηρύσσει τις πρώτες ελεύθερες εκλογές, στις οποίες έχουν δικαίωμα ψήφου και οι γυναίκες. Δύο εβδομάδες αργότερα, στις 24 Μαρτίου 1944, αρχίζουν οι συλλήψεις των Ελληνοεβραίων της Αθήνας.
Snazzy_Maps, δημιουργία της Αλεξάνδρας-Ηλιάνας Δημητριάδη. Με κόκκινο χρώμα επισημαίνονται οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, με μπλε οι ομαδικές εκτελέσεις και με μαύρο οι σφαγές και τα ολοκαυτώματα.
Η Νεφέλη και η λεγόμενη νέα γερμανική αριστοκρατία
Από την έκθεση ιδεών της Νεφέλης με θέμα «Χρειάζεται το κράτος μια αριστοκρατία;» γίνεται φανερό ότι η μαθήτρια εγκρίνει την εγκαθίδρυση και τη λειτουργία του ολοκληρωτικού κράτους με απόλυτο άρχοντα τον Φύρερ (Führerstaat). Στην έκθεσή της, δανείζεται όρους από το λεξιλόγιο του ναζισμού («επίλεκτη τάξη ευγενών») και εκφράζεται με θετικά λόγια για τα μέλη του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος (NSDAP). Ο Φύρερ και τα κομματικά στελέχη χαρακτηρίζονται «άριστοι», δεδομένου ότι αποτελούν την αφρόκρεμα του έθνους, την ελίτ που εργάζεται για το καλό της Γερμανίας. Οι «άριστοι» του Τρίτου Ράιχ, η λεγόμενη νέα γερμανική αριστοκρατία, εκπαιδεύονται στα Σχολεία Αδόλφου Χίτλερ (Adolf-Hitler-Schulen). Στην επόμενη ενότητα θα βρείτε περισσότερες πληροφορίες για τους στόχους αυτών των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και για τις τελείως απαράδεκτες αντιλήψεις που επικρατούσαν στη ναζιστική Γερμανία.
Προσκλητήριο μελών της Χιτλερικής Νεολαίας στην εσωτερική αυλή του Ordensburg (Κάστρο του Τάγματος των Τευτόνων Ιπποτών) στο Ζοντχόφεν της Βαυαρίας, κατά τη διάρκεια των απολυτηρίων εξετάσεων του 1942. Φωτογραφία του Heinrich Hoffmann, Εθνική Βιβλιοθήκη της Βαυαρίας, φωτογραφικό αρχείο, αρ. τεκμ. hoff-42986↵
Σχολεία Αδόλφου Χίτλερ
Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα που έφεραν το όνομα του Φύρερ, τα λεγόμενα Σχολεία Αδόλφου Χίτλερ, είχαν σκοπό να στελεχώσουν το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα με νέο αίμα. Τα σχολεία αυτά λειτουργούσαν από τις αρχές του 1937. Το ερώτημα είναι ποιοι μαθητές γίνονταν δεκτοί στα Σχολεία Αδόλφου Χίτλερ. Τα κριτήρια επιλογής ήταν εξαιρετικά αυστηρά, ενώ η φοίτηση δεν επιτρεπόταν σε όλους τους Γερμανούς.
Ποια παιδιά γίνονταν δεκτά στα Σχολεία Αδόλφου Χίτλερ;
Προϋπόθεση ήταν η συμμετοχή των υποψηφίων στη Χιτλερική Νεολαία και οι άριστες συστάσεις από τους κατά τόπους κομματάρχες της. Μόνο όποιος είχε αποδείξει την αξία του στις γραμμές της Χιτλερικής Νεολαίας και διέθετε εξαιρετικά ηγετικά προσόντα εξασφάλιζε την πολυπόθητη συστατική επιστολή. Επίσης, απαραίτητο ήταν το πιστοποιητικό άριας καταγωγής, καθώς και η βεβαίωση ότι τόσο στον στενό όσο και στον ευρύτερο οικογενειακό κύκλο του υποψηφίου δεν υπήρχαν άτομα με κληρονομικές ασθένειες, όπως και κανενός είδους αναπηρίες. Τέλος, οι γονείς έπρεπε να δραστηριοποιούνται στο Κόμμα ή σε κάποια από τις οργανώσεις του και, ασφαλώς, να ασπάζονται την εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία.
Ο διοικητής του Ordensburg Ζοντχόφεν, Ρόμπερτ Μπάουερ (1898-1965), υποδέχεται τον Αδόλφο Χίτλερ για τη διεξαγωγή ημερίδας στο κάστρο. Φωτό: Oberallgäuer Nationalzeitung, φύλλο αρ. 274 της 25ης Νοεμβρίου 1937, και Εθνική Βιβλιοθήκη της Βαυαρίας, αρ. τεκμ. 4 Bavar. 3022 i-77, 1937, 9-12
Εθνικοσοσιαλιστικά σχολεία και οικοτροφεία
Τα Σχολεία Αδόλφου Χίτλερ ήταν αμιγώς κομματικά εκπαιδευτικά ιδρύματα και οικοτροφεία. Από την έβδομη έως τη δωδέκατη τάξη, οι επίλεκτοι μαθητές προετοιμάζονταν για την κατοπινή τους καριέρα σε ανώτερα αξιώματα του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος. Μέχρι την έναρξη του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου, στη Γερμανία λειτουργούσαν δέκα Σχολεία Αδόλφου Χίτλερ. Οι απόφοιτοι κατατάσσονταν υποχρεωτικά στις ένοπλες δυνάμεις και έπαιρναν τον δρόμο για το μέτωπο.
Σκοπός αυτών των σχολείων ήταν να διαμορφώσουν χειραφετημένους και γερούς άντρες με τυφλή υπακοή στον Φύρερ. Οι μαθητές αποφοιτούσαν από το σχολείο με ειδικό δίπλωμα, έχοντας το δικαίωμα να ακολουθήσουν κατόπιν επαγγελματική σταδιοδρομία στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα ή σε κάποια από τις οργανώσεις του.
Η διεύθυνση των Σχολείων Αδόλφου Χίτλερ είχε ανατεθεί στον αρχηγό της Χιτλερικής Νεολαίας, Μπάλντουρ φον Σίραχ, και στον Ρόμπερτ Λάυ, επικεφαλής του Γερμανικού Εργατικού Μετώπου, της μόνης συνδικαλιστικής οργάνωσης που επιτρεπόταν στο Τρίτο Ράιχ. Η φοίτηση σε αυτά τα σχολεία ήταν δωρεάν. Κορίτσια δεν γίνονταν δεκτά, δεδομένου ότι τα συγκεκριμένα εκπαιδευτικά ιδρύματα ήταν αμιγώς σχολεία αρρένων.
Η Νεφέλη και ο ρόλος της γυναίκας στο ναζιστικό κράτος
Στο τελευταίο μέρος της έκθεσής της, η Νεφέλη υπογραμμίζει ότι ως γυναίκα «αγωνίζεται για τη χειραφέτηση του γυναικείου φύλου» και τάσσεται υπέρ της τοποθέτησης γυναικών σε ηγετικές θέσεις της πολιτικής. Τα λόγια της απηχούν τις απόψεις μιας, έστω φαινομενικά, χειραφετημένης γυναίκας και μοιάζουν να απευθύνουν έκκληση για ίση μεταχείριση της γυναίκας και του άντρα στο μονοπρόσωπο κράτος του Φύρερ (Führerstaat), αν και μια τέτοια ιδέα ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με τη συγκεκριμένη μορφή κράτους και ήταν εκ προοιμίου καταδικασμένη σε απόρριψη. Περισσότερες απαντήσεις, στην ενότητα που ακολουθεί
Σκοπός της Ένωσης Γερμανίδων Νεανίδων ήταν να διαπαιδαγωγήσει τις εφήβους, σύμφωνα με το γυναικείο πρότυπο του εθνικοσοσιαλισμού. © Αρχείο του Γερμανικού Γυναικείου Κινήματος (AddF), L. Wagner, «Ein Ende mit Schrecken», 8 Σεπτεμβρίου 2008, bpb.de↵
Η πολιτική του ναζιστικού κράτους για τα γυναικεία ζητήματα
Για την ιδεολογία του εθνικοσοσιαλισμού, «φυσική» αποστολή και προτεραιότητα των γυναικών ήταν να φέρουν στον κόσμο όσο το δυνατόν περισσότερα παιδιά, προκειμένου να συμβάλουν στην εξάπλωση της «άριας φυλής». Μια σειρά από θετικά κίνητρα, όπως φορολογικές ελαφρύνσεις και επιβραβεύσεις με την απονομή του Σταυρού της Τιμής της Γερμανίδας Μητέρας, αποσκοπούσαν στην αύξηση της γεννητικότητας. Συγχρόνως, τα παιδιά ανατρέφονταν και διαπαιδαγωγούνταν σύμφωνα με τις αρχές του εθνικοσοσιαλισμού. Προκειμένου να ενισχυθεί η θέση της οικογένειας ως αναπαραγωγικού κυττάρου του έθνους, το καθεστώς ενθάρρυνε την αποκλειστική δραστηριότητα της γυναίκας ως νοικοκυράς και μητέρας. Κατά συνέπεια, κύριο πεδίο των γυναικείων οργανώσεων ήταν η προετοιμασία και η καθοδήγηση των νέων μητέρων, όπως και η διασφάλιση της «εθνικής και φυλετικής υγείας». Το 1923, στους κύκλους του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος ιδρύθηκαν γυναικείοι σύνδεσμοι, οι οποίοι συνεργάζονταν στενά με τις κατά τόπους κομματικές οργανώσεις. […] Μετά την απόφαση του Κόμματος για την ενοποίηση των γυναικείων συλλόγων, ακολούθησε το 1931 η διάλυση της Οργάνωσης Γερμανίδων Γυναικών και όλων των άλλων γυναικείων οργανώσεων, με σκοπό την ίδρυση της Εθνικοσοσιαλιστικής Ένωσης Γυναικών. Στο πλαίσιο αυτής της αναδιάρθρωσης, η αυτονομία των γυναικείων οργανώσεων περιορίστηκε, ενώ ενισχύθηκαν οι δεσμοί τους με το Κόμμα. Όλες οι διευθύντριες στις ανώτερες και μεσαίες διοικητικές βαθμίδες των γυναικείων συνδέσμων διορίζονταν από άνδρες αξιωματούχους του Κόμματος.
«Η νεολαία για τον Φύρερ». Προπαγανδιστική καρτ ποστάλ του 1939. Πηγή: «Die NS-Frauenpolitik», LeMO↵
Πηγές:
Michaela Kipp, «Die NS-Frauenpolitik» © Γερμανικό Ιστορικό Μουσείο του Βερολίνου, 12 Σεπτεμβρίου 2000, κείμενο: CC BY-NC-SA 4.0, ημερομηνία πρόσβασης: 21 Νοεμβρίου 2019
Prof. Dr. Leonie Wagner, «Ein Ende mit Schrecken. Die Frauenbewegung wird „gleichgeschaltet“», 8 Σεπτεμβρίου 2008, bpb.de↵
Η Νεφέλη και η θρησκεία
Η περιγραφική έκθεση αξιολόγησης της μαθήτριας κάνει λόγο για μια υποτιθέμενη θρησκευτική ψύχωση, γεγονός που μας ξύπνησε το ενδιαφέρον για τον ρόλο της θρησκείας στο ναζιστικό κράτος.
Η θέση και ο ρόλος της θρησκείας στο ναζιστικό κράτος
Η Εκκλησία και η χριστιανική πίστη χρησιμοποιήθηκαν από το ναζιστικό κράτος ως εργαλεία για την εδραίωση της εξουσίας του, παρόλο που η ολοκληρωτική ιδεολογία του εθνικοσοσιαλισμού ήταν ασυμβίβαστη με τις αρχές του χριστιανισμού. Ο ίδιος ο Χίτλερ ήταν πολέμιος του χριστιανισμού και του κλήρου, δεδομένου ότι τόσο η ρωμαιοκαθολική όσο και η ευαγγελική Εκκλησία έστεκαν εμπόδιο στα ολοκληρωτικά του σχέδια. Παρ’ όλα αυτά, τον πρώτο καιρό ο Χίτλερ τήρησε διαλλακτική και μετριοπαθή στάση απέναντι στις δύο Εκκλησίες, με σκοπό να κερδίσει την ψήφο των πιστών. Όπως άλλωστε διατυπώνεται στο άρθρο 24 του πολιτικού προγράμματος του NSDAP, «το Κόμμα τάσσεται υπέρ ενός θετικού χριστιανισμού». Η ανεξιθρησκεία παρουσιαζόταν ως στοιχείο φυλετικής υπεροχής, ενώ συγχρόνως γινόταν ρητή αναφορά στον αποκλεισμό των Εβραίων. Μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, ο κλήρος άρχισε να αντιμετωπίζεται ολοένα και περισσότερο ως εμπόδιο και απειλή. Σε μια μυστική ομιλία που εκφώνησε τον Νοέμβριο του 1937 μπροστά «στη νέα γενιά της πολιτικής ηγεσίας» [1], ο Χίτλερ επισήμανε ότι «μπορεί η Εκκλησία να αποφασίζει για την τύχη των Γερμανών στη μετά θάνατον ζωή, αλλά για την τύχη τους στην επίγεια ζωή αποφασίζει το γερμανικό έθνος διά στόματος του Φύρερ». [2] Με την έναρξη του πολέμου, η ασυμβατότητα της Εκκλησίας με τη ναζιστική ιδεολογία άρχισε να γίνεται ολοένα και πιο ξεκάθαρη. Ο Χίτλερ σκόπευε να λογαριαστεί με τον κλήρο μετά την προσδοκώμενη τελική νίκη.
Ο εθνικοσοσιαλισμός έτρεφε τη φιλοδοξία να υποκαταστήσει τη χριστιανική πίστη και τη θρησκεία, παραμερίζοντας τη χριστιανική ομολογία προς όφελος του εθνικοσοσιαλιστικού δόγματος. Ο Φύρερ είχε αυτοαναγορευτεί απεσταλμένος του Θεού, όπως και ο εθνικοσοσιαλισμός παρουσιαζόταν ως το μόνο δόγμα που εγγυόταν τη μακαριότητα του γερμανικού έθνους.
Πηγές: http://www.gymhartberg.ac.at/schule/images/stories/Religion/themen_matura/17_NS _Religion.pdf, ημερομηνία πρόσβασης: 21 Νοεμβρίου 2019
[1] Παρατίθεται από το: Dieter Tiemann (επιμ.), «Die Kirchen im Dritten Reich», στο: Geschichte betrifft uns, τ. 6, Εκδόσεις Bergmoser Höller, Άαχεν 1995.
[2] Αυτ.
