Αρχική / Πρόσωπα/Πορτρέτα / Μαθήτριες και Μαθητές / Μάρκους / Τροφή για σκέψη
Η Αγγελική ασχολήθηκε εντατικά με τον Μάρκους και τις ιδέες του, οι οποίες ήταν επηρεασμένες σε τρομακτικό βαθμό από τη ναζιστική ιδεολογία. Σε αυτή την ενότητα, η Αγγελική έρχεται αντιμέτωπη με το θέμα της έκθεσης ιδεών για τις απολυτήριες εξετάσεις του 1944 («Χρειάζεται το κράτος μια αριστοκρατία;») και σχολιάζει την έκθεση του Μάρκους, όπου ο μαθητής εκφράζει απόψεις ανησυχητικές και απαράδεκτες από σημερινή σκοπιά. Στην ενότητα «Ματιές στο σχολικό αρχείο» θα βρείτε το πρωτότυπο κείμενο και τη μετάφραση της έκθεσης του Μάρκους.
✎ Αγγελική-Μαρία Καραγιάννη
«Χρειάζεται το κράτος μια αριστοκρατία;»
Στην έκθεση ιδεών του Μάρκους για τις απολυτήριες εξετάσεις του 1944, ο μαθητής εξυμνεί τη φυλετική ιδεολογία του εθνικοσοσιαλισμού. Σήμερα, 77 χρόνια αργότερα, τέτοιου είδους απόψεις όχι μόνο θα απορρίπτονταν ως απάνθρωπες και ρατσιστικές, αλλά θα διώκονταν και από τον νόμο. Το περιεχόμενο της έκθεσης φανερώνει πόσο επικίνδυνη ήταν η επιρροή που ασκούσαν στους μαθητές και στους νέους της εποχής η εθνικοσοσιαλιστική σκέψη και η ναζιστική προπαγάνδα. Πράγματι, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που όχι μόνο ασπάστηκαν απροβλημάτιστα τις απάνθρωπες και αποτρόπαιες ιδέες του ναζισμού, αλλά και τις ενσωμάτωσαν στη γενικότερη αντίληψή τους για τον κόσμο. Η ασυνειδησία και η περιφρόνηση για τον άνθρωπο βρήκαν τρομακτική απήχηση στις πλατιές μάζες, διευκολύνοντας και νομιμοποιώντας τις ανελέητες διώξεις αντιφρονούντων και την εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων οι οποίοι δεν ανταποκρίνονταν στο κατασκευασμένο ιδεώδες της εθνοφυλετικής κοινότητας. Για εμάς είναι σοκαριστικό να διαπιστώνουμε πόσο βαθιά ήταν η επίδραση του ναζισμού στη γλώσσα και στην ανθρώπινη σκέψη. Δυστυχώς, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε κατά πόσο οι μαθητές της εποχής εξέφραζαν στις εκθέσεις τους την προσωπική τους γνώμη ή αν ήταν αναγκασμένοι να αναπαράγουν τις απόψεις του καθεστώτος.
Ας μην αποστρέφουμε το βλέμμα!
Ως μαθητές και μαθήτριες του 21ου αιώνα, έχουμε την τύχη να ζούμε σε μια ελεύθερη χώρα με δημοκρατικό πολίτευμα, σε μια Ευρώπη ενωμένη με δεσμούς ειρήνης και φιλίας, αλλά και με τη δέσμευση να προασπίζει τις θεμελιώδεις αρχές της ισότητας, της ελευθερίας, της ανοχής και της αξιοπρέπειας όλων των ανθρώπων, ανεξάρτητα από το χρώμα του δέρματος, το φύλο, την εθνικότητα, το θρήσκευμα, το εισόδημα κτλ. Επομένως, είναι σημαντικό για εμάς να διαφυλάξουμε την ειρηνική συνύπαρξη σε μια πολύχρωμη, δημοκρατική Ευρώπη και να δραστηριοποιηθούμε για το δικαίωμα στη διαφορετικότητα, στον πλουραλισμό και στην ίση μεταχείριση. Γι’ αυτό τον λόγο αποφασίσαμε να διερευνήσουμε την επίδραση της ναζιστικής προπαγάνδας στην τότε ΓΣΑ και να ασχοληθούμε με τους μαθητές της εποχής, οι οποίοι στερήθηκαν το δικαίωμα να ζήσουν σε μια δημοκρατία, αφού τα μαθητικά τους χρόνια σημαδεύτηκαν από ένα βάναυσο και εγκληματικό δικτατορικό καθεστώς.
Ένα νοητικό πείραμα
Σήμερα, το ίδιο το θέμα της έκθεσης ιδεών για τις απολυτήριες εξετάσεις του 1944 θα ήταν από μόνο του απαράδεκτο. Ας επιχειρήσουμε, όμως, ένα νοητικό πείραμα. Πώς θα απαντούσε μια σημερινή μαθήτρια στο ερώτημα αν το κράτος χρειάζεται μια αριστοκρατία;
Κατ’ αρχάς, κρίνουμε σκόπιμο να αναφέρουμε ότι ο εθνικοσοσιαλισμός ήταν η πιο στυγνή μορφή ολοκληρωτικής δικτατορίας, και μάλιστα σε βαθμό να χειραγωγεί και να ελέγχει όλους τους τομείς της ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας, δεδομένου ότι είχε καταργήσει τόσο το κράτος δικαίου όσο και τα θεμελιώδη δικαιώματα του πολίτη. Το καθεστώς απειλούσε και τρομοκρατούσε όσους δεν πληρούσαν τις προδιαγραφές του κράτους και του Κόμματος. Εξάλλου, κάθε διάκριση μεταξύ κράτους και Κόμματος είχε καταργηθεί, με αποτέλεσμα ο Χίτλερ να κυβερνά ως απόλυτος άρχοντας. Επομένως, το ναζιστικό καθεστώς δεν ήταν αριστοκρατικό πολίτευμα.
Το όραμα του Πλάτωνα για το ιδεώδες πολίτευμα
Ως Ελληνίδα, θα ήθελα να αναφερθώ εν συντομία στον ορισμό που δίνει ο Πλάτων στην έννοια της «αριστοκρατίας». Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η αριστοκρατία αποτελεί την ιδεώδη μορφή πολιτεύματος, με την εξουσία να ασκείται από μια ολιγάριθμη ομάδα, αν και δεν πρέπει να συγχέεται με την ολιγαρχία. Για τον Πλάτωνα, καθοριστικό κριτήριο για την ανάδειξη των αρίστων σε κυβερνητικά αξιώματα δεν ήταν η υψηλή καταγωγή, αλλά οι ιδιαίτερες ικανότητες και γνώσεις, δεδομένου ότι το ιδεώδες κράτος έπρεπε να κυβερνάται από ιδανικούς πολίτες. Όσοι από τους πολίτες της αρχαιότητας απολάμβαναν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι, είχαν ίσες ευκαιρίες να θέσουν υποψηφιότητα, για να ηγηθούν του κράτους, ανεξάρτητα από την κοινωνική καταγωγή ή άλλα ατομικά κριτήρια.
Παρ’ όλα αυτά, το ιδεώδες κράτος του Πλάτωνα, η αριστοκρατία του πνεύματος , παρέμεινε ουτοπία, χωρίς να εφαρμοστεί ποτέ στην πράξη. Η πραγματικότητα, ωστόσο, αποδείχθηκε τελείως διαφορετική, διότι η εκτελεστική εξουσία βρισκόταν πάντοτε στα χέρια των πλουσίων και, ειδικότερα, των τιτλούχων. Επίσης, δεν είχαν όλοι οι πολίτες ίσες ευκαιρίες να εκλεγούν ή να συμμετάσχουν στην άσκηση της εξουσίας, αφού οι ευπατρίδες τη μεταβίβαζαν στους απογόνους τους. Σε ό,τι αφορά την άσκηση της εξουσίας, οι κυβερνώντες αριστοκράτες συμπεριφέρονταν εγωιστικά και αδιαφορούσαν για τη βούληση και τις ανάγκες του λαού. Ωστόσο, ακόμα και στην ιδανική περίπτωση θα ήταν μάλλον δύσκολο για τους αριστοκράτες να αφουγκραστούν, να κατανοήσουν και να εκπληρώσουν τις προσδοκίες του λαού, καθώς ήταν αποκομμένοι από τον λαό και τα καθημερινά προβλήματα των απλών ανθρώπων. Επίσης, ο έλεγχος της κυβέρνησης ή η συμμετοχή των πολλών στην άσκηση της εξουσίας ήταν εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, αν όχι τελείως αδιανόητη, αφού η διακυβέρνηση βρισκόταν στα χέρια μιας μειοψηφίας με απεριόριστη εξουσία.
Τι μας διδάσκει η Ιστορία ή Η επικράτηση της δημοκρατίας
Στο πέρασμα των αιώνων, οι άνθρωποι άντλησαν χρήσιμα διδάγματα από τις προαναφερόμενες αρνητικές εμπειρίες τους. Στο τέλος, η δημοκρατία επικράτησε, έτσι ώστε η διάκριση των εξουσιών, τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και ο πλουραλισμός να αποτελούν πλέον ουσιώδη συστατικά της σύγχρονης δημοκρατίας, διασφαλίζοντας ότι οι κυβερνώντες ελέγχονται από τον λαό και δεν καταχρώνται την εξουσία τους. Αν εξετάσουμε όλες τις μορφές διακυβέρνησης κατά την ιστορική πορεία της ανθρωπότητας, θα διαπιστώσουμε ότι ο δρόμος για την επικράτηση της δημοκρατίας ήταν μακρύς και επώδυνος. Η δημοκρατία δηλώνει ό,τι ακριβώς και η ετυμολογία της λέξης. «Δήμος» σημαίνει «λαός», ενώ «κράτος» σημαίνει «εξουσία», «πολίτευμα» ή «διακυβέρνηση». Επομένως, δημοκρατία είναι το πολίτευμα που πηγάζει από τον λαό και ασκείται από τον λαό. Δεν χωρά αμφιβολία ότι η δημοκρατία είναι η καλύτερη μορφή πολιτεύματος απ’ όσα δοκιμάστηκαν και εφαρμόστηκαν μέχρι σήμερα. Γι’ αυτό και είμαι ευγνώμων που ζω σε μια χώρα η οποία θεωρείται λίκνο της δημοκρατίας και που έχω την τύχη να απολαμβάνω τα οφέλη και τα πλεονεκτήματα του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Η δημοκρατία είναι ανεκτίμητο αγαθό, και έχουμε χρέος να τη διαφυλάξουμε και να αγωνιστούμε, για να μην τη στερηθούμε ποτέ ξανά.
